Wieś Łysołaje

   Obszar obecnej wsi pierwotnie był niezamieszkały i stanowił porośniętą przez skraj puszczy. Wieś Łysołaje należy do jednych z najstarszych osad na terenie obecnej gminy Milejów. Trudno dokładnie stwierdzić kiedy ona została założona. Pierwsze wzmianki o Łysołajach pochodzą z roku 1382, kiedy to wieś LYSSOLAYE była własnością niejakiego Prandoty. W 1417 roku wieś przeszła na własność Jana z Łańcuchowa, kasztelana zawichojskiego. Z tej też przyczyny miejscowi kmiecie przypisani zostali do parafii w Łańcuchowie i jeszcze przez długi czas, na pewno było to w 1529 roku, wieś przynależała do niej. Jan Kuropatwa często oddawał wieś w zastaw za pożyczki.

   Wśród wymienianych w XV wieku mieszkańców, kmiecego pochodzenia, znajdują się Hleb i Daniła (1413) oraz Jan Krawiec (1460). Można więc wysnuć przypuszczenie, że przynajmniej znaczna część tej ludności była pochodzenia ruskiego i prawosławnego. Nie zachowały się  informacje o istnieniu w Łysołajach cerkwi, ale sam fakt, że takowa istniała już w początku XV wieku (na pewno 1437 roku) w Jaszczowie może pozwalać na przypuszczenie iż tam właśnie, w sąsiedniej wsi, ludzie zaspakajali swe potrzeby duchowe.

   Wieś określono została jako „villa in nova radix”, czyli wieś założona na surowym korzeniu. Znaczy do, że wcześniej nie było tan osady, a powstała w miejscu wykarczowanego lasu. Pierwsze informacje o wsi określają ją jako „Lyssolaye”, innym razem jako „Lyssogaje”. Pojawianie się w nazwie dwóch członów: „łyse” oraz „gaj” może potwierdzać w źródle onomastycznym teorię o pochodzeniu wsi. Ale może równie dobrze nazwa ta wywodzić się od sława lyss – czyli lis. Podobne pochodzenie mam nazwa czeskiej wioski (dziś części Pragi) Lysolaye. Możliwe, że nazwa ma pochodzenie ruskie, na co z kolei mogą wskazywać stosunkowo późne pojawienie się jej (dopiero w połowie XIV wieku) i położenie geograficzne na granicy przenikania się obszarów zamieszkałych przez Polaków i Rusinów.

   Miejscowość Łysołaje znajduje się w wykazie wsi parafii Łańcuchów, w spisie lustracji majątkowej województwa lubelskiego z 1531 roku. Liczyła ona wtedy 54 sadyby (domy). Charakterystyczna cechą dla tego okresu były częste zmiany właściciela wsi, a ci z kolei często zmieniali wyznanie. O ile Andrzej z Łysołaj w połowie XV wieku współfinansował budowę kościoła w Biskupicach, to żyjący w XVI i XVII wieku Drewnowscy zaliczali się już do gorliwych wyznawców reformacji. Późniejsi właściciele: Zawadzcy i Popławscy opowiadali się za wyznaniem rzymsko katolickim.

   Wraz z budową murowanego kościoła w Biskupicach wzniesiona została w połowie XVIII wieku ceglana statua wzniesiona za wsią w miejscu cmentarza ofiar epidemii. Do budowy wykorzystano pozostałości materiału po budowie kościoła. Zresztą wieś Łysołaje brała czyny udział w pracach pomocniczych na rzecz rozbudowy kościoła parafialnego świadcząc usługi transportowe i proste prace pomocnicze. Z Łysołajskiej Góry (dziś teren ten stanowi wschodnią część wsi Popławy) pozyskiwany był kamień wapienny i opoka stosowany do budowy kościoła.

   W 1827 roku znajduje się tu skromny dwór drewniany, kryty gontem, do którego prowadziła aleja lipowa. Sam dwór otoczony był „ogrodem warzywnym i fruktowym”. Wieś posiadała liczne obiekty gospodarcze, wśród nich młyn wodny, kuźnię, cegielnię, czy kamieniołom wapienia. Na terenie obecnej wsi Cyganka umiejscowione były obory dworskie. Liczba mieszkańców wsi w tym okresie wzrosła do 250 osób. W dalszym ciągu ponad połowę obszaru wsi stanowiły lasy. W początku XIX wieku właściciele wsi Łysołaje byłą rodzina Zawadzkich herbu Rogala. Po roku 1832 przeszła na własność rodziny Popławskich, prawdopodobnie poprzez małżeństwo. Kolejni właściciele: Józef, Ludwik i Tomasz August Popławscy rozbudowują pałac i tworzą park. Tomasz August Popławski wzniósł rezydencję z pałacem otoczonym wspaniałym parkiem krajobrazowym (naturalistycznym). Pałac przystosowany jest do bezpośrednich kontaktów z otaczającym parkiem, posiada liczne tarasy widokowe na wszystkie strony świata. Na południe od pałacu znajduje się gazon kwiatowy z podjazdem, skomponowany jako salon ogrodowy. Ozdobą tego parku są rośliny i zbiornik wodny. Stosunkowo młodsza jest południowa część parku.

   Pierwszy spis powszechny (1921 r.) w Polsce niepodległej wykazał, że wieś Łysołaje zamieszkiwało 540 osób (w 99 % Polacy), a folwark 386 osób (w 68 % Polacy).

   Okres sprawowania rządów nad Łysołajami przez rodzinę Popławskich to również czas rozkwitu gospodarczego. Szczególnie wielkie zasługi spływają na osobę Tomasza Augusta. Posiadał on gruntowne wykształcenie w dziedzinie zarządzania majątkiem ziemskim. Zdobytą w Niemczech wiedzę postanowił wcielić w życie w rodzinnym majątku. Rozbudował zabudowania folwarczne, nie tylko o budynki gospodarcze, typu obory czy magazyny, ale również rozbudowywał mieszkania dla służby folwarcznej. Do dzisiaj część tych budynków zachowało się. W celu ułatwienia transportu płodów rolnych wybudował sieć kolejek polnych biegnących z Łysołaje aż do folwarku w Struży, koło Biskupic. Jedna z odnóg kolejki biegła w okolicę stacji kolejowej. Dbając o zagospodarowanie plonów wybudował gorzelnię. Lata międzywojenne zaowocowały powstawaniem w Łysołajach kilku sklepów ogólnospożywczych.

   Jeszcze podczas trwania zaboru rosyjskiego pojawiła się w Łysołajach idea stworzenia szkoły początkowej o polskim języku wykładowym. Władze rosyjskie czyniły trudności, dlatego też miejscowa inteligencja skupiona wokół dziedzica majątku Tomasza Augusta Popławskiego utworzyła tajną szkołę polską pod przykrywką ochronki dla dzieci robotników folwarcznych. Prawdziwa, polska szkoła powstała dopiero w 1916 roku, już w trakcie austriackiej okupacji podczas I wojny światowej.

   W pierwszych dniach wojny 1939 roku w okolicy Łysolaj panował względny spokój, zmącały go od 9 września sporadyczne naloty niemieckich samolotów głównie na linię kolejową i pobliską stację kolejową w Jaszczowie. Około 18 września pojawili się w Łysołajach Niemcy, stoczyli wcześniej potyczkę z pociągiem ewakuacyjnym. W Łysołajach usadowili się Niemcy w pałacu i niewykończonym jeszcze całkowicie budynku nowej szkoły. Umieścili tam sztab korpusu. W trakcie okupacji niemieckiej majątek ziemski w Łysołajach przejęty został w zarząd niemiecki jako tzw. Landwirschaft. W majątku tym zatrudniani byli Żydzi z getta w pobliskich Biskupic oraz Trawnik. Natomiast w jeszcze niewykończonym budynku nowej szkoły umieścili Niemcy posterunek żandarmerii, który znajdował się tam do końca okupacji.

   Po wojnie nowe władze dokonały parcelacji majątku Łysołaje. Z pozostałej części utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne (PGR), który istniała aż do likwidacji tej formy działalności gospodarczej w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Na jego miejsce utworzono spółkę Eko – vit. W Łysołajach od czasów przedwojennych istnieje gorzelnia. W pałacu, położonym w parku, umieszczono początkowo szkołę zawodową, a następnie Sanatorium będące częścią Szpitala Psychiatrycznego w Lublinie – Abramowicach.

 ...OTTON BABIEJ...